Phát triển năng lượng tái tạo nhìn từ Quy hoạch điện VIII

Từng bước chuyển dịch sang năng lượng sạch

Việt Nam đã có ​​sự tăng trưởng ấn tượng trong lĩnh vực năng lượng tái tạo những năm gần đây, cho thấy tiềm năng cao của việc sử dụng điện tái tạo để giải quyết nhu cầu năng lượng.

“Việc chuyển dịch năng lượng theo hướng phát triển năng lượng sạch tại Việt Nam góp phần giảm thiểu ô nhiễm môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu và đón dòng đầu tư mới để phát triển kinh tế xã hội… Có thể nói, chuyển dịch năng lượng nhưng cũng là sự chuyển dịch của cả nền kinh tế” - Bà Ngụy Thị Khanh, Giám đốc Trung tâm Phát triển sáng tạo xanh (Green ID) cho biết.

Là một trong những nền kinh tế có tốc độ phát triển nhanh nhất ở Đông Nam Á, Việt Nam đã chứng tỏ sự nghiêm túc theo đuổi quá trình chuyển đổi năng lượng xanh, đặc biệt là khi áp dụng điện mặt trời. 

Với các cam kết của Việt Nam tại Hội nghị thượng đỉnh về biến đổi khí hậu (COP26), nhiều chuyên gia và doanh nghiệp cho rằng, dự thảo Quy hoạch điện VIII cần đưa năng lượng tái tạo phát triển nhanh hơn, bên cạnh việc loại bỏ dần các dự án điện than. Đặc biệt, Quy hoạch điện VIII được hy vọng sẽ tạo ra bước đổi mới quan trọng; là cơ sở, nền tảng để huy động các nguồn lực, đầu tư phát triển ngành điện, đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội. Hơn nữa, đây cũng là công cụ để kiểm soát, quản lý hiệu quả, bền vững, đảm bảo an ninh các nguồn năng lượng cho quốc gia.

TS Hoàng Xuân Lương - đại diện Liên minh Năng lượng bền vững Việt Nam (VSEA) cho rằng, Việt Nam đang đứng trước thời cơ, có thể nói là duy nhất để chuyển dịch với nguồn tài chính quốc tế đang chuyển dịch mạnh mẽ sang năng lượng sạch. Cam kết “Net Zero” của Thủ tướng tại COP26 đã tạo được uy tín quốc tế và tạo đà để Việt Nam thu hút được hỗ trợ quốc tế này.

Một ví dụ tham khảo là Nam Phi, một quốc gia với 85% nguồn điện dựa vào than, đã chuẩn bị một kế hoạch và thành công trong huy động được 8,5 tỉ USD từ các quốc gia phát triển để đẩy nhanh chuyển dịch từ than sang năng lượng sạch.

Nhìn lại Việt Nam, chúng ta có nguồn tài nguyên năng lượng tái tạo phong phú, với tổng công suất 377 GW gió, 434 GW mặt trời. Chính vì vậy, cần tham khảo bài học từ Nam Phi để đi tắt đón đầu. Theo ông Lương, công nghệ năng lượng sạch sẽ liên tục cải tiến và ngày càng có nhiều đột phá.

Trước đó, theo báo cáo của Bộ Công Thương, Đề án Quy hoạch điện VIII gồm 19 chương, chia thành các nội dung chủ yếu như quan điểm, mục tiêu và phương pháp; hiện trạng hệ thống điện quốc gia và nhu cầu tiêu thụ điện; các tiêu chí, thông số đầu vào để lập quy hoạch; tiềm năng các nguồn năng lượng sơ cấp sử dụng cho phát điện; chương trình phát triển nguồn điện, lưới điện...

So với dự thảo quy hoạch tháng 3/2021, phương án điều hành trong dự thảo tháng 11/2021 đã thể hiện xu hướng phát triển các nguồn năng lượng sạch, năng lượng tái tạo, phù hợp cam kết cắt giảm khí CO2 tại Hội nghị COP26. Cụ thể, phương án điều hành trong dự thảo tháng 11-2021 đề xuất công suất nguồn đến năm 2030 giảm trên 24.000 MW (từ khoảng 180.000 MW còn 156.000 MW), đến năm 2045 giảm khoảng 36.000 MW (từ 369.500 MW còn 333.500 MW).

Giai đoạn tới năm 2030 tiếp tục khai thác mạnh các nguồn năng lượng tái tạo, đặc biệt là các nguồn gió ngoài khơi xa bờ, các nguồn điện sinh khối và năng lượng tái tạo khác...

"Điện gió ngoài khơi đóng vai trò quan trọng, sẽ được tập trung ưu tiên trong giai đoạn tới. Sẽ xem xét lại việc phát triển điện mặt trời, hiện có nhược điểm là có số giờ vận hành hạn chế (tương đương 4 giờ/ngày), chưa có hệ thống lưu trữ năng lượng. Chỉ cần một đám mây đi qua là giảm 40% công suất" - Thứ trưởng Bộ Công Thương Đặng Hoàng An cho biết.

Ông Mathias Hollander, quản lý cấp cao của Hội đồng Năng lượng gió toàn cầu (GWEC - tổ chức bao gồm hơn 1.500 doanh nghiệp và tổ chức trong lĩnh vực điện gió trên thế giới), đánh giá cao cam kết "Net Zero" vào năm 2050 của Việt Nam tại Hội nghị COP26 vừa qua, thể hiện vai trò lá cờ đầu của Việt Nam trong công cuộc chuyển đổi sang nền năng lượng sạch tại Đông Nam Á.

Thách thức cản trở 

Theo số liệu từ Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN), tính đến ngày 31/10/2021, tổng công suất nguồn năng lượng tái tạo lắp đặt đạt 20.644MW; trong đó, thủy điện chiếm 29,6%; năng lượng mặt trời là 22,57%; năng lượng gió là 5,16%; khí chiếm 10%; dầu xấp xỉ 2% và sinh khối chiếm 0,28% trong tổng công suất nguồn điện.

Điều đó cho thấy, tiềm năng phát triển năng lượng tái tạo ở Việt Nam là rất lớn và dư địa phát triển rất dồi dào. Tuy nhiên, việc triển khai các dự án năng lượng tái tạo hiện nay đang phải đối mặt với những thách thức mới như: hạ tầng lưới điện và kỹ thuật điều độ hệ thống điện do phải tối ưu hoá nguồn điện mới vào hệ thống... 

“Hiện tại, trên thực tế, có nhiều nhà máy điện gió, điện mặt trời, phải giảm phát tới 60% công suất, gây lãng phí nguồn lực của xã hội và đang trở thành nguyên nhân cản trở nỗ lực thu hút đầu tư, xã hội hóa vào phát triển hạ tầng năng lượng điện”, Phó Chủ tịch thường trực  Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) Hoàng Quang Phòng cho biết. 

Bên cạnh đó, chiến lược phát triển năng lượng tái tạo chưa hướng tới mục tiêu phát triển bền vững, khi đầu tư phát triển dự án năng lượng tái tạo còn tồn tại yếu tố tự phát chưa có sự kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa 3 mặt của sự phát triển, gồm: tăng trưởng kinh tế cùng với phát triển xã hội và công cuộc bảo vệ môi trường hiệu quả.

Liên quan đến vấn đề này, ông Nguyễn Ninh Hải, Cục Điện lực và Năng lượng tái tạo, Bộ Công Thương nhận định, tỉ trọng cao của các nguồn điện gió, điện mặt trời đã và đang gây ra nhiều khó khăn trong vận hành, điều độ kinh tế hệ thống điện.

Trong khi đó, mục tiêu phát triển năng lượng tái tạo tại dự thảo quy hoạch điện VIII xác định ưu tiên khai thác, sử dụng hiệu quả các nguồn năng lượng tái tạo phục vụ sản xuất điện; tăng tỉ lệ điện năng sản xuất từ các nguồn năng lượng tái tạo đạt khoảng từ 11,9-13,4% vào năm 2030 và khoảng 26,5-28,4% vào năm 2045; trong đó, ưu tiên hơn đối với điện mặt trời phân tán với mục đích tự dùng là chủ yếu, điện mặt trời nổi. Với điện gió sẽ ưu tiên hơn đối với điện gió ngoài khơi và điện rác.

Từ thực tế này, ông Nguyễn Ninh Hải cho biết, quy hoạch điện VIII xác định một số giải pháp về cơ chế chính sách, như với các dự án quy mô lớn sẽ thực hiện đấu thầu lựa chọn nhà đầu tư và đàm phán với EVN về giá mua bán điện.

Thêm vào đó, mặc dù hiện nay năng lượng tái tạo đang được khuyến khích đầu tư phát triển để dần thay thế nguồn năng lượng điện than. Tuy nhiên, theo ông Nguyễn Hữu Nam – Phó Giám đốc Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam chi nhánh TP.HCM (VCCI/HCM) cho rằng, vẫn còn nhiều “nút thắt” khiến việc phát triển năng lượng tái tạo chưa được thông suốt. Ông Nam chỉ ra 3 nút thắt đối với việc phát triển năng lượng tái tạo ở Việt Nam nhìn từ góc độ của Eurocham. Cụ thể, thiếu khung chính sách và năng lực thực thi; biểu giá điện thấp, có trợ giá và không có lộ trình ứng phó với biến động biểu giá điện trong tương lai; thiếu cơ chế tài chính đối với hoạt động đầu tư vào công nghệ hiệu quả về năng lượng và tiết kiệm năng lượng.

Một vấn đề khác, đang được đặt ra đối với cơ quan quản lý nhà nước, đó là không ít dự án đầu tư vào lĩnh vực điện gió và mặt trời được cấp phép hoặc ngay khi vừa hoàn thành đã được chuyển nhượng cho nhà đầu tư nước ngoài, trong khi luật pháp có các quy định khác nhau đối với các nhà đầu tư trong nước và nước ngoài trong việc tiếp cận thị trường đối với các ngành nghề lĩnh vực kinh doanh có điều kiện, cũng như đối với các địa bàn, khu vực có ảnh hưởng đến quốc phòng, an ninh.

Bên cạnh đó, TS.Cấn Văn Lực, chuyên gia kinh tế trưởng Ngân hàng TMCP Đầu tư và Phát triển Việt Nam (BIDV) cho rằng, mặc dù đã đạt được những bước phát triển đột phá, tuy nhiên, hệ thống pháp lý chưa hoàn thiện, luật điện lực còn nhiều bất cập như quy định độc quyền nhà nước về truyền tải điện, do đó hạn chế thu hút xã hội hóa đầu tư vào lĩnh vực này, luật năng lượng tái tạo cũng chưa được ban hành như các quốc gia trên thế giới để khẳng định chính sách phát triển ổn định năng lượng tái tạo của Việt Nam trong tương lai. 

Không những vậy, cơ chế, chính sách thu hút đầu tư phát triển năng lượng tái tạo thời gian qua chủ yếu phụ thuộc vào mức giá mua điện, tuy nhiên thời hạn hiệu lực của các quyết định thường khá ngắn chỉ trong khoảng 2 năm (và không gia hạn ngay cả các trường hợp bất khả kháng như dịch bệnh Covid-19 vừa qua).

Theo ông Lực, bản thân cơ chế giá điện cũng cần hoàn thiện theo hướng sát hơn, có tầm nhìn hơn và kịp thời hơn, cũng như tính hiệu lực của nó nhằm đảm bảo hạn chế hiện tượng lách luật hoặc trục lợi chính sách.

Cần khuôn khổ pháp lý rõ ràng

Thúc đẩy chuyển dịch năng lượng theo hướng xanh, sạch, bền vững, tăng tỉ trọng năng lượng tái tạo, giảm phụ thuộc vào năng lượng nhập khẩu, năng lượng hóa thạch…. được coi là mục tiêu quan trọng trong Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh. Trong đó việc ban hành cơ chế, chính sách tạo môi trường thuận lợi, thu hút vốn đầu tư của các nhà đầu tư trong và ngoài nước được xem là động lực phát triển kinh tế năng lượng xanh.

Trên thực tế, việc chuyển hướng từ năng lượng hóa thạch sang năng lượng tái tạo hay năng lượng xanh là một xu thế tất yếu trên thế giới và Việt Nam cũng không phải là một ngoại lệ. Việc chuyển đổi năng lượng này sẽ làm giảm phát thải khí gây hiệu ứng nhà kính và bảo vệ môi trường, đồng thời giảm sự phụ thuộc vào các loại nhiên liệu hóa thạch.

Bàn về các giải pháp thúc đẩy năng lượng tái tạo, TS Lực cho rằng, cần tranh thủ nguồn vốn xã hội hoá vào lĩnh vực năng lượng tái tạo trong đó đặc biệt xem xét thúc đẩy tốc độ hoàn thiện hạ tầng truyền tải điện đồng bộ với quy hoạch phát triển các dự án năng lượng tái tạo; cho phép xã hội hóa 1 phần khâu truyền tải điện và phân phối trực tiếp.

Cần tiếp tục tìm kiếm nguồn lực tài trợ, vốn ODA từ các tổ chức quốc tế như ADB, WB, IMF, các nhà tài trợ khác, các tổ chức phát triển năng lượng tái tạo quốc tế uy tín về cả vốn và trợ giúp kỹ thuật.

Đồng thời, cần nghiên cứu ưu tiên một phần nguồn vốn ngân sách nhất định dành cho phát triển năng lượng tái tạo trong một số lĩnh vực cụ thể như phát triển quỹ năng lượng bền vững, đầu tư hạ tầng cơ sở truyền tải điện, đào tạo kỹ thuật, hỗ trợ giải phóng mặt bằng tái định cư cho người dân tại các vùng dự án. Ngân hàng nhà nước cần xây dựng các chính sách khuyến khích tín dụng năng lượng tái tạo mạnh mẽ hơn như giảm tỉ lệ dự trữ bắt buộc hoặc tăng cho vay tái cấp vốn cho các tổ chức tín dụng có tỉ lệ dư nợ tín dụng năng lượng tái tạo cao; điều chỉnh trọng số rủi ro đối với dư nợ tín dụng năng lượng tái tạo xuống thấp hơn tín dụng thương mại khác.

Về mặt hoàn thiện thể chế, theo GS.TSKH Nguyễn Mại - Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp đầu tư nước ngoài (VAFIE), với quy mô dự án và vốn đầu tư vào năng lượng tái tạo ngày càng lớn đang đòi hỏi nhanh chóng rà soát các văn bản pháp lý có liên quan để sửa đổi, bổ sung, hoàn chỉnh tạo hành lang pháp lý đủ thông thoáng, hấp dẫn, chặt chẽ từ việc lập và sửa đổi quy hoạch, sử dụng đất đai có hiệu quả theo hướng hạn chế dùng đất nông nghiệp, chủ yếu dùng đất đồi và mặt nước. Xây dựng danh mục dự án, lựa chọn nhà đầu tư, thẩm định và cấp Giấy chứng nhận đầu tư, hướng dẫn, hỗ trợ nhà đầu tư triển khai dự án và thanh tra, giám sát thực hiện đúng pháp luật.

Ngoài ra, cần cân nhắc việc xây dựng Luật Khuyến khích đầu tư, phát triển năng lượng tái tạo để giải quyết các vấn đề bất cập phát sinh không thống nhất, đồng bộ giữa các văn bản pháp luật cũng như bổ sung cơ chế đấu thầu cạnh tranh điện mặt trời, điện gió và cơ chế mua bán điện trực tiếp.