Phân loại thiên tai theo nguồn gốc phát sinh
Thiên tai được phân loại theo nhiều cách, tuy nhiên cách phân loại thông dụng nhất là theo nguồn gốc quyển nơi phát sinh ra thiên tai. Theo đó, có thể phân chia ra các loại thiên tai chính sau:
- Thiên tai phát sinh trong Khí quyển (giông, lốc, bão, vòi rồng, rét đậm, rét hại, cháy rừng, sét, ...). Trong đó, cháy rừng ở đây có nguyên nhân tự nhiên xảy ra trong điều kiện thời tiết khô nóng đặc biệt, nhiều trận cháy rừng ở Hoa kỳ và Australia thuộc về loại này.
- Thiên tai phát sinh trong Thủy quyển (mưa đá, lũ lụt/lũ ống, lũ quét, hạn hán, triều cường, nước biển dâng, ..). Ở các nước khí hậu lạnh tồn tại dạng thiên tai khác như băng lũ trong địa hình núi cao.
- Thiên tai liên quan đến Sinh quyển (dịch bệnh, bùng phát động thực vật, ..). Bệnh tật có nguyên nhân từ các loại vi rút và ký sinh trùng gây bệnh thường tồn tại trong tự nhiên, tuy nhiên vào lúc thời tiết khí hậu thay đổi đột biến có thể phát triển tạo thành dịch. Tương tự như vậy, việc bùng phát động thực vật gây hại có thể trở thành thiên tai đối với con người, như: nạn bùng nổ sâu hại, nạn cào cào bay, v.v.
- Thiên tai phát sinh trong Thạch quyển (động đất, núi lửa, sóng thần, nứt đất, trượt lở, sạt lở, v.v.). Thiên tai động đất, núi lửa và sóng thần thường chỉ liên quan đến các cấu trúc đặc biệt của vỏ trái đất, nên chỉ hiện diện trong phạm vi hẹp, nhưng mức độ tàn phá là rất lớn.
Thiên tai phát sinh từ Vũ Trụ: thiên thạch rơi, bùng nổ tia gama, sóng và bức xạ từ Mặt trời, v.v. Các thiên tai này ít được con người chú ý vì hiếm khi xảy ra, tuy nhiên hiện nay các thiên tai từ Vũ trụ đang được các quốc gia phát triển quan tâm (Hộp 3).
Thiên thạch rơi ở Trelebinsk, Liên bang Nga.
Ba loại thiên thiên tai đầu tiên thường có mối quan hệ với biến đổi khí hậu Trái đất, hai loại thiên tai cuối cùng thường không liên quan nhiều với biến đổi khí hậu, ít xảy ra và xảy ra trong phạm vị hẹp, nhưng khi xảy ra thường gây nên thiệt hại rất lớn đối với con người, đôi khi là thảm họa. Ví dụ như trận động đất và sóng thần Fukushima ở Nhật Bản năm 2011, động đất và sóng thần ở Indonesia năm 2004, sự kiện Tungust ở Liên bang Nga năm 1906, v.v.
Phân loại thiên tai theo cường độ và mức độ thiệt hại
Hiểm họa (Peril, Hazard): Là hiện tượng tự nhiên có thể gây tổn thất về người, tài sản, môi trường, điều kiện sống và gián đoạn các hoạt động kinh tế, xã hội. Thuật ngữ ‘Hiểm họa tự nhiên’ thường đề cập đến các sự kiện cực đoan hoặc các quá trình có nguồn gốc khí tượng thủy văn hoặc địa chất, và thường được phân thành hai nhóm chính dựa trên tốc độ diễn ra hiểm họa, bao gồm: Hiểm họa diễn ra đột ngột, là các hiểm họa tự nhiên diễn ra với tốc độ nhanh (ví dụ như động đất, bão, lũ quét); và Hiểm họa diễn ra chậm, là các hiểm họa diễn ra trong thời gian dài, dẫn tới tình trạng nguy hiểm (ví dụ như hạn hán diễn ra trong một thời gian dài, gây nên sự khan hiếm lương thực, suy dinh dưỡng và thậm chí là gây ra nạn đói). Ngày càng trở nên khó phân biệt giữa các hiểm họa tự nhiên và hiểm họa do con người gây ra. Ví dụ như phá rừng trên sườn núi có thể dẫn đến lũ quét và sạt lở đất khi trời mưa to. Các bãi chôn lấp, các vật làm tắc nghẽn hệ thống thoát nước hoặc xây dựng không đúng cách cũng có thể dẫn đến lũ lụt. Sạt lở đất, lũ lụt, hạn hán và hỏa hoạn là các ví dụ về sự kết hợp giữa các nguyên nhân gây ra chúng có thể là các hiện tượng tự nhiên và các hoạt động của con người. Một hiểm họa khi xảy ra có thể dẫn tới các hiểm họa khác, ví dụ như động đất có thể dẫn tới sự hình thành sóng thần, sạt lở đất và hỏa hoạn; trong khi bão có thể dẫn đến lũ lụt và nước dâng.
Thảm hoạ (Catastrophe): Thảm họa là trạng thái thiệt hại to lớn của quốc gia, khu vực, cộng đồng khi xảy ra thiên tai, ví dụ: sự tổn thất lớn về sinh mạng, nhà ở và các công trình xây dựng, sự ô nhiễm và hủy hoại môi trường sống,... khi xảy ra thiên tai. Thảm họa là biểu hiện cao nhất của hiểm họa thiên tai, gây nên những ảnh hưởng nghiêm trọng tới cộng đồng và có phạm vi ảnh hưởng rộng, dẫn tới các thiệt hại lớn và gây gián đoạn cuộc sống bình thường của cộng đồng. Các tác động của thảm họa có thể bao gồm thiệt hại về người, gây thương tích, dịch bệnh và các tác động xấu tới sức khỏe con người, tinh thần và phúc lợi xã hội, thiệt hại về của cải vật chất, hủy hoại tài sản, đình trệ các dịch vụ, gián đoạn các hoạt động kinh tế xã hội và suy thoái môi trường.
Theo Luật phòng, chống thiên tai của Việt Nam năm 2013, mức độ rủi ro thiên tai được phân chia thành 5 cấp độ theo các tiêu chí: cường độ hay mức độ nguy hiểm của thiên tai, phạm vi ảnh hưởng của thiên tai, khả năng gây thiệt hại đến tính mạng, tài sản, công trình hạ tầng và môi trường. Ở bình diện quốc tế, mức độ rủi ro thiên tai thường được chia thành 5 cấp (từ 1 đến 5) theo mức độ tăng dần của cường độ thiên tai, trong đó cấp 5 là cấp độ thiên tai ở tình trạng khẩn cấp mà việc đối phó phải do Nguyên thủ quốc gia quyết định. Ví dụ, thang đánh giá bão Saffir Simpson được áp dụng ở Hoa Kỳ và nhiều nước phương tây chia làm 5 cấp dựa theo tốc độ gió và sóng cồn ở tâm bão (Bảng 1).
Bảng 1: Thang đánh giá bão Saffir Simpson.
Phân loại thiên tai theo các vùng lãnh thổ
Trong các hoạt động phòng ngừa rủi ro thiên tai theo Luật phòng, chống thiên tai năm 2013, Điểm b, Mục 1, Điều 17 đã ghi rõ nhiệm vụ “đánh giá rủi ro, phân vùng rủi ro thiên tai, lập bản đồ cảnh báo thiên tai”. Hoạt động phân vùng tạo điều kiện cho chính quyền và cộng đồng dân cư địa phương đưa ra các phương án tối ưu cho việc phòng, chống và giảm thiểu đối với các rủi ro có xác xuất xảy ra cao. Công việc này sẽ được tiến hành cho toàn bộ lãnh thổ nước ta trong thời gian tới. Trong tài liệu này, chúng tôi đề xuất đưa ra phân loại thiên tai theo vùng lãnh thổ dựa trên hai nhóm thông số: tính thường xuyên của thiên tai và cường độ/mức độ tác động dự kiến của thiên tai.
Tính thường xuyên của thiên tai được chia thành các mức: Rất thường xuyên (RT), thường xuyên (T), hiếm khi xảy ra (H) và không có khả năng xảy ra (KT).
Cường độ/mức độ tác động của thiên tai được chia thành các mức: Rất mạnh (RM), mạnh (M), vừa phải (V), yếu (Y), và bằng 0.
Bảng phân loại định tính theo các mức nói trên cho 6 vùng lãnh thổ đặc thù của nước ta được trình bày trong Bảng 2.
Bảng 2: Đề xuất phân loại thiên tai theo các vùng lãnh thổ đặc thù ở Việt Nam.
Theo Bảng 2, ví dụ đối với thiên tai sóng thần, vùng núi phía Bắc, Tây nguyên và Đông Nam bộ không thể xảy ra, trong khi đó bốn vùng còn lại hiếm khi xảy ra, nhưng nếu xảy ra thì tác động sẽ rất lớn.
